Κοιλιοκάκη ή δυσανεξία γλουτένης

Όταν κάποιος βρεθεί να ασχοληθεί με ένα εργοστάσιο παραγωγής ζυμαρικών το πρώτο πράγμα που μαθαίνει και έρχεται σε επαφή είναι η γλουτένη. Πόσο πολύ σημαντική και πόσο σπουδαίο ρόλο παίζει στη ποιότητα του τελικού προϊόντος και ειδικά στη ποιότητα βρασμού.Θεωρείται κάτι σαν το ιερό δισκοπότηρο στην τεχνολογία της πάστας για την κατασκευή ενός ποιοτικά καλού ζυμαρικού.
Από την άλλη μεριά όλο και αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων που έχουν τη λεγόμενη δυσανεξία στη γλουτένη ή κοιλιοκάκη. Ας δούμε πως περιγράφει τη κατάσταση αυτή το EUFIC (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Πληροφόρησης για τα Τρόφιμα):
Η κοιλιοκάκη (επίσης γνωστή ως εντεροπάθεια ευαίσθητη στη γλουτένη ή δυσανεξία γλουτένης) είναι μια παθολογική κατάσταση του λεπτού εντέρου, προερχόμενη από μια σύνθετη ανοσολογική απάντηση που προκαλείται από τη γλουτένη. Η γλουτένη είναι μια αποθηκευτική πρωτεΐνη που βρίσκεται στο σιτάρι και σε άλλα δημητριακά, όπως η σίκαλη, το κριθάρι και η βρώμη. Η κοιλιοκάκη εμφανίζει μία σειρά εξουθενωτικών συμπτωμάτων, αλλά με την κατάλληλη δίαιτα ελεύθερη γλουτένης, οι πάσχοντες μπορούν να ανακάμψουν πλήρως.
Η κοιλιοκάκη δεν αποτελεί αλλεργία.
Μια αλλεργική αντίδραση εμφανίζεται όταν το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματος παράγει αντισώματα απέναντι σε μια φυσιολογικά αβλαβή ουσία από τα τρόφιμα ή το περιβάλλον, την οποία αντιμετωπίζει σαν να ήταν παθογόνος. Στην κοιλιοκάκη, η γλουτένη στα τρόφιμα οδηγεί σε καταστροφή του βλεννογόνου του εντέρου, η οποία με τη σειρά της εμποδίζει τη σωστή πέψη και απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών στον οργανισμό. Το αποτέλεσμα είναι ουσιαστικά χρόνιος υποσιτισμός με ανεπάρκεια θερμίδων και απαραίτητων θρεπτικών ουσιών, όπως πρωτεΐνες, βιταμίνες και ανόργανα στοιχεία.
Τα συμπτώματα
Τα κλασικά συμπτώματα της κοιλιοκάκης, η οποία δεν έχει ακόμα αντιμετωπισθεί, σχετίζονται με τη δυσαπορρόφηση της τροφής, που οδηγεί σε διάρροια, κράμπες του εντέρου και φούσκωμα, και με υποσιτισμό ο οποίος προκαλεί, μεταξύ άλλων, απώλεια βάρους στους ενήλικες, προβλήματα ανάπτυξης στα παιδιά, αναιμία και ασθένειες των οστών. Πιο πρόσφατα έχει αναφερθεί ότι οι επιπτώσεις της δυσανεξίας γλουτένης επεκτείνονται αρκετά και εκτός του βλεννογόνου του εντέρου(1) και ασθένειες αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους, όπως η ηπατική νόσος, η δερματίτιδα, ο διαβήτης τύπου Ι και η στειρότητα, πιθανόν να συνδέονται με αυτή την κατάσταση.
Επιπολασμός και διάγνωση
Επειδή τα συμπτώματα είναι ποικίλα και μπορεί να είναι ήπια, όπως λήθαργος, ευερεθιστότητα και ενοχλήσεις του εντέρου, υπάρχει η πιθανότητα η δυσανεξία γλουτένης να μην έχει διαγνωσθεί σε πολλούς πάσχοντες. Μερικές φορές η δυσανεξία γλουτένης εντοπίζεται αρκετά αργά στη ζωή. Παλαιότερα θεωρούσαν ότι εμφανίζεται σε περίπου 1 στους 1500 ανθρώπους, αλλά οι νέες μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι περίπου 1 σε 100 ανθρώπους έχει εξετάσεις αίματος που παραπέμπουν σε αυτήν την ασθένεια(2). Είναι πιθανόν πολλοί Ευρωπαίοι να έχουν κοιλιοκάκη και να μην το γνωρίζουν, λόγω του ότι δεν υποβάλλονται σε ενδοσκόπηση και βιοψίες εντέρων, εξετάσεις απαραίτητες για τη διάγνωση της εν λόγω ασθένειας.”
Άρα το 1% του σημερινού πληθυσμού εμφανίζει πρόβλημα στο να πέψει τα προϊόντα που περιέχουν γλουτένη με προέξαρχοντα τα ζυμαρικά και το ψωμί.Δύο βασικά προϊόντα που βρίσκονται στη καθημερινή διατροφή εκατομμυρίων ευρωπαίων αλλά και όλου του κόσμου.
ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ ΣΙΤΟΥ
-Αλμπουμίνες (Διαλυτές στο νερό και σε αλατο-διαλύματα)
-Γλοβουλίνες ( Ελάχιστα υδατοδιαλυτές ,διαλυτές σε αλατοδιαλύματα)
-Προλαμίνες (Διαλυτές σε 70-80% αιθανόλη , αδιάλυτες στο νερό)
-Γλουτενίνες (Αδιάλυτες , εκτός από οξέα ή αλκάλια)
ΓΛΟΥΤΕΝΗ
Η γλουτένη (from Latin gluten, “glue” , από την ελληνική λέξη γλοιός είναι ένα πρωτεϊινικό σύμπλοκο που βρίσκεται στα τρόφιμα από την επεξεργασία του σίτου και από σχετικά δημητριακά όπως το κριθάρι η σίκαλη και η βρώμη.Είναι υπεύθυνη για την ελαστικότητα της ζύμης , βοηθώντας στο φούσκωμα του ψωμιού και στη διατήρηση του σχήματος του αλλά και στην ποιότητα του ζυμαρικού με τον εγκλωβισμό του αμύλου στο πρωτεϊνικό πλέγμα της γλουτένης κατά τη διάρκεια του βρασμού.Η γλουτένη αποτελείται από τη γλοιαδίνη και τη γλουτενίνη. Η γλουτένη αποτελεί το 80% της πρωτεϊνης του σιταριού και η γλοιαδίνη το 60% της γλουτένης.
Η γλοιαδίνη είναι μία προλαμίνη με κυμαινόμενο Μοριακό Βάρος 32000-42000.Είναι μία απλή αλυσσίδα πολυπεπτιδίου συγκρατούμενο με ενδομοριακούς δεσμούς δισουλφιδίων.Η γλοιαδίνη δίνει την εκτατότητα και το ιξώδες στη ζύμη.
Η γλουτενίνη χωρίζεται σε 3 κλάσματα μοριακου βάρους από Ι:12000-68000 ΙΙ: 68000-133000 και ΙΙΙ: 35000-45000.Η γλουτενίνη δίνει την ελαστικότητα στη γλουτένη.
Ο σχηματισμός της γλουτένης γίνεται ΜΟΝΟ μέσω της ζύμωσης.
Σύνθεση αμινοξέων της γλουτένης , γλοιαδίνης ,γλουτενίνης (moles αμινοξέος /10kg)

Πηγή Wu and Dimler, Hydrogen ion equilibria of wheat gluten.Arch. Biochem. Biophysics 103 –310 (1963)
Η Γλουτένη και το DNA μας
Μεγάλο μέρος της «τοξικότητας» που βλέπουμε σήμερα από την γλουτένη οφείλεται στη μοριακή δομή της γλουτένης και στην απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος για τα άτομα που διαθέτουν κάποια συγκεκριμένα γονίδια.
Το ανοσοποιητικό μας σύστημα αποτελείται από τα λευκά αιμοσφαίρια που έχουν ορισμένα πρότυπα πρωτεϊνών στην επιφάνειά τους. Αυτές οι πρωτεΐνες είναι γνωστές ως αντιγόνα (HLA) των λεμφοκυττάρων, ένα από τα οποία είναι το DQ. Η έρευνα δείχνει ότι η κοιλιοκάκη και πολλά αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζονται συχνότερα με την έκφραση ορισμένων HLA-DQ οροτυπων. Κάθε ένας από εμάς έχουμε δύο αντίγραφα του HLA-DQ. Υπάρχουν 9 ορότυποι του DQ, έτσι ώστε ο καθένας από εμάς είναι βασικά DQx / DQx, όπου x είναι ένας αριθμός μεταξύ 1 και 9.
Λαμβάνουμε ένα ορότυπο από καθέναν από τους γονείς μας και στη συνέχεια δίνουμε ο καθένας μας τον έναν από αυτούς τους ορότυπους στα παιδιά μας, επομένως είναι εύκολο να δούμε πώς τα γονίδια DQ περνάνε στις οικογένειες. Αυτός είναι και ο λόγος που υπάρχει οικογενειακό ιστορικό κοιλιοκάκης ή το πώς αυξάνονται οι πιθανότητες δραστικά κάτω από αυτές τις συνθήκες,όταν ένα ατόμο αναπτύξει μια αυτοάνοσο νόσο.
Οι ορότυποι 2 και 8 πιστεύεται ότι είναι υπεύθυνοι για την αναγνώριση από το ανοσοποιητικό σύστημα της γλουτένης ως ξένη πρωτεΐνη και προτρέπουν την ανοσολογική απόκριση με την παραγωγή αντισωμάτων, επιτρέποντας την ταχύτερη και την πιο καταστροφική επίθεση την επόμενη φορά που η γλουτένη θα εισέλθει μεσω της πέψης στο σώμα.
Ειναι εντυπωσιακό, αλλά τα γονίδια που ευθύνονται για την αντίδραση αυτή δεν είναι σπάνια. Με βάση την τρέχουσα έρευνα, μπορούν να είναι παρόντα σε ένα ποσοστό έως και 60% των Αμερικανών. Είναι κατανοητό γιατί η επικρατούσα ιατρική κατατάσσει την δυσανεξία στη γλουτένη, κυρίως ως γενετικό θέμα, αλλά όλο και περισσότερες έρευνες αναδεικνύουν και άλλους παράγοντες για τους οποίους η γλουτένη μπορεί να είναι επιβλαβής για το σώμα μας, ακόμα κι αν δεν έχουμε γενετική προδιάθεση.
Πεπτίδια γλουτένης, Αμινοξέα και Φλεγμονή
Εκτός από την γενετική ευαισθησία πολλοί από εμάς εκφράζουν δυσανεξία όταν εκτίθονται στην γλουτένη, η μοριακή δομή της γλουτένης η ίδια παίζει ένα ρόλο σε ορισμένες από τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην υγεία μας.
Οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ότι το σιτάρι αποτελείται απο πρωτεΐνες της γλουτένης, αλλά πολλοί δεν γνωρίζουν ότι η γλουτένη αποτελείται περαιτέρω από πολλά διαφορετικά συστατικά, όπως γλοιαδίνης, γλουτεομορφίνες, γλουτενίνες, λεκτίνες και η συγκολλητίνη του φύτρου σιταριού. Αυτές οι «υπο-πρωτεΐνες» της γλουτένης είναι συχνά εξαιρετικά τοξικές για τα συστήματα μας, λόγω των πολυπεπτιδίων ή των δομών της αλυσίδας.

Ένα από τα πιο διαδεδομένα πεπτίδια στα σιτηρά που περιέχουν γλουτένη είναι η γλοιαδίνη, ειδικά η άλφα γλιαδίνης η 33-μερη. Υπάρχουν και άλλες γλοιαδίνες όπως η βήτα, γάμμα, και ωμέγα-και μπορεί κάποιος να αντιδράσει σε οποιαδήποτε από αυτές, αλλά το στάνταρ τέστ είναι μόνο για την άλφα γλιαδίνης την 33-μερη.
Η έρευνα έδειξε ότι η 33-μερής σύνθεση της γλοιαδίνης είναι πολύ δύσκολο να διασπαστεί από το ανθρώπινο πεπτικό σύστημα. Αλλά το πιο σημαντικό θέμα είναι ότι η αλληλουχία των αμινοξέων της 33-μερούς δομής, μοιάζει πολύ με τις ακολουθίες των αμινοξέων που βρίσκονται στους ανθρώπινους ιστούς , όπως του θυρεοειδούς αδένα ή του λεπτού ή του παχέους εντέρου. Αυτό είναι επιζήμιο για το σώμα μας καθώς κάθε αντίσωμα που παράγεται ενάντια στις γλοιαδίνες θα επιτεθεί και στους δικούς μας ιστούς μέσω της διαδικασίας που ονομάζεται μοριακός μιμητισμός.
Σαν αποτέλεσμα η χρόνια φλεγμονή και του συνεχούς καταιγισμού στους στοχευμένους ιστούς είναι η αιτία για πολλές φλεγμονώδεις και εκφυλιστικές παθήσεις και αποτελεί μία από τις συνδέσεις μεταξύ της δυσανεξία στη γλουτένη και των περισσότερων αυτοάνοσων νοσήματων, όπως η θυρεοειδίτιδα του Hashimoto, για να δώσουμε ένα μόνο παράδειγμα.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι αυτοάνοσες καταστάσεις στις οποίες γίνεται θύμα ο ιστός , όπως ο θυρεοειδής Hashimoto δεν είναι το πρόβλημα. Το θέμα είναι η υπερ-επαγρύπνηση του ανοσοποιητικού συστήματος που επιτίθεται στους δικούς του ιστούς . Δυστυχώς, η επικρατούσα ιατρική αντιμετωπίζει συχνά μόνο το στοχευμένο ιστό, δίνοντας για παράδειγμα φάρμακευτική αγωγή για τον θυροειδή, αν και ο θυρεοειδής είναι απλά το θύμα ενός πολύ μεγαλύτερου προβλήματος.
Ένας άλλος λόγος για τον οποίο το ανοσοποιητικό σύστημα αναπτύσει υπερ-επαγρύπνηση είναι ότι το πεπτικό σύστημα επίσης στοχοποιειται καθώς τα αντισώματα αρχίζουν να επτίθενται στις λάχνες του λεπτού εντέρου, μειώνοντας έτσι την ικανότητα του σώματος να απορροφήσει τα θρεπτικά συστατικά. Αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, αυτή η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε σύνδρομο διαρροής εντέρου, όπου τα τοιχώματα του λεπτού εντέρου αναπτύσσουν φλεγμονή και οι στεγανές συνδέσεις γίνει διαπερατές στα αχώνευτα μέρη των πρωτεϊνών, και είναι σε θέση στη συνέχεια να διαρρεύσουν μέσα στη ροή του αίματος μέσω του κατεστραμμένου εντερικού τοιχώματος. Οι ξένοι εισβολείς στο αίμα οδηγούν στην απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος και στην παραγωγή ολων και πιο περισσοτέρων και διαφορετικών αντισώματων έναντι αυτών των πρωτεϊνικών μορίων, με αποτέλεσμα ευαισθησίες τροφίμων, αλλεργίες, και με την πάροδο του χρόνου αυτοάνοσων καταστάσεων.
Τώρα που καταλαβαίνουμε πώς οι γλοιαδίνες παίζουν τον ρόλο τους στην δυσανεξία στη γλουτένη, πρέπει να ασχοληθούμε με τα άλλα πεπτίδια που είναι εξίσου ή ακόμη πιο επιζήμια για την υγεία μας.
Ένα από αυτά τα πεπτίδια είναι οι γλοιαδομορφίνες. Μοιάζουν με οπιούχες ουσίες που βρίσκονται στα δημητριακά που περιέχουν γλουτένη και στα γαλακτοκομικά προϊόντα με τη μορφή των καζεομορφινών. Οι ουσίες αυτές είναι τοξικές για τον εγκέφαλο και είναι εξαιρετικά εθιστικές, επειδή ενεργούν σαν τα οπιοειδή. Δεν προκαλούν μονο νευρική εκφύλιση και φλεγμονή που οδηγεί σε θολούρα του εγκεφάλου, άγχος, κατάθλιψη και άνοια, αλλά είναι και ο κύριος λόγος για τον οποίο τα τρόφιμα αυτά μπορεί να είναι τόσο εθιστικά, όπως κανένα άλλο. Αυτός είναι ο λόγος που συχνά είναι πολύ δύσκολο ή σχεδόν αδύνατο για μερικούς ανθρώπους να σταματήσουν να τρώνε ψωμί, γαλακτοκομικά, και τα επεξεργασμένα τρόφιμα.
Οι λεκτίνες είναι ένα άλλο συστατικό των δημητρικών, αλλά βρίσκονται επίσης σε σπόρους, ξηρούς καρπούς, γαλακτοκομικά προϊόντα, και στις πατάτες και ντομάτες. Οι λεκτίνες είναι γλυκοπρωτεΐνες και συχνά αναφέρονται ως αντιθρεπτικές δεδομένου ότι συχνά έχουν επιβλαβείς επιπτώσεις στο σώμα. Τα δημητριακά που περιέχουν γλουτένη περιέχουν τη λεκτίνη συγκολλητίνη (WGA) στο φύτρο σιταριού, η οποία βρίσκεται συνήθως στους σπόρους των δημητριακών , ειδικά όταν εχουν βλαστήσει. Ξέρω ότι αυτό είναι αντίθετο με αυτό που ακούμε για τους φυτρωμένους ολόκληρους σπόρους πιστεύεται ότι είναι από τις πιο υγιείς εκδόσεις του σιταριού, αλλά δυστυχώς είναι από τους πιο επιβλαβείς για την υγεία σας όταν έχετε δυσανεξία, ή ευαισθησία στη γλουτένη.
Αυτό που είναι μοναδικό για την γλυκοπρωτεΐνη WGA είναι ότι μπορεί να προκαλεσει άμεση ζημία στην πλειοψηφία των ιστών του ανθρώπινου σώματος, χωρίς να απαιτείται ένα συγκεκριμένο σύνολο της γενετικής προδιάθεσης και / ή με τη μεσολάβηση του ανοσοποιητικού συστήματος. Η τρέχουσα έρευνα δείχνει ότι προκαλεί μερικά από τα πιο σοβαρά συμπτώματα, ακόμη περισσότερο από ό, τι οι αντιδράσεις της γλοιαδίνης, αλλά δεν είναι στον στάνταρ τυπικό έλεγχο διάγνωσης από την επικρατούσα ιατρική, για την δυσανεξία στη γλουτένη. Αυτό σημαίνει ότι ορισμένα άτομα μπορεί να υποφέρουν σε μεγάλο βαθμό για δεκαετίες χωρίς να διαγνωστεί ποτέ γιατί κανένας δεν ελέγχει την WGA. Κάθε κόκκος σίτου περιέχει περίπου 1 μικρογραμμάριο από WGA. Σύμφωνα με το αμερικανικό Κέντρο Ελέγχου Ασθενειών χρειάζονται μόνο 500 μικρογραμμάρια για να σκοτώσει έναν άνθρωπο. Μια και μόνο, φέτα ψωμί από σιτάρι περιέχει περίπου αυτό το ποσό της WGA, που αν επεξεργαστει στην καθαρή της μορφή και να ενεθεί απευθείας στην κυκλοφορία του αίματος θα μπορούσε να σας σκοτώσει προκαλώντας θρόμβωση, έμφραγμα του μυοκαρδίου και εγκεφαλικό επεισόδιο. Φυσικά, αυτό δεν είναι μια πιθανή οδός έκθεσης και, στην πραγματικότητα, καταπίνουμε τις WGA λεκτίνες μέσω της γαστρεντερικής οδού, όπου μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στον βλεννογόνο. Αυτό οφείλεται στο ότι η WGA έχει ένα εξαιρετικά μικρό μοριακό μέγεθος 36 kilodaltons.Τα έντερα επιτρέπουν τη διέλευση των μορίων μέχρι 1.000 kilodaltons που σημαίνει ότι η WGA μπορεί να περάσει μέσα από τα κυτταρικά τοιχώματα των εντέρων με ευκολία.
Κάποιος που ο εντερικός φραγμός του έχει παραβιαστεί λόγω διαρροής εντέρου ή από την τακτική κατανάλωση των μη-Στεροειδών Αντιφλεγμονώδων Φαρμάκων (ΜΣΑΦ), που αυξάνουν επίσης την εντερική διαπερατότητα, η κατανάλωση ψωμιού ολικής αλέσεως και το WGA μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στη γενική του υγεία . Είναι αυτονόητο ότι η φλεγμονή στους ανθρώπους που χρειάζονται λόγω ανάγκης της χρόνιας φλεγμονώδους ΜΣΑΦ συνθήκες μπορεί να προκληθεί από την απορρόφηση του WGA λεκτινών.
Τέλος, υπάρχουν και άλλα αντι-θρεπτικά συστατικά, όπως τα άλατα του φυτικού οξέος που αναστέλλουν τα ένζυμα τα απαραίτητα για την πέψη των τροφίμων και δεσμεύουν τις βιταμίνες και τα ανόργανα στοιχεία, που τα καθιστά μη διαθέσιμα στο σώμα. Τα κυριότερα ιχνοστοιχεία που τα άλατα του φυτικού οξέος δεσμεύουν, περιλαμβάνουν τα ασβέστιο, μαγνήσιο, σίδηρο, χαλκό και ψευδάργυρο.
Είναι ενδιαφέρον, ότι τα οφέλη από τη χρήση του σιταριού είναι γιατί περιέχουν ακριβώς αθτά τα συστατικά αλλά τα άλατα του φυτικού οξέος μπορούν να εμποδίσουν την μερική ή ολική απορρόφηση αυτών των ιχνοστοιχείων.Το φυτικό οξύ επιτίθεται στα ένζυμα τα απαραίτητα για την πέψη οπως η τρυψίνη που είναι απαραίτητη για την διάσπαση των πρωτεϊνών. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η ανοσολογική απόκριση στη γλουτένη ( και στα μικρότερα πεπτίδια) μπορεί να συμβεί σε κάθε ιστό και δεν τελειώνει στο πεπτικό σύστημα. Τα αντισώματα μπορούν να επιτεθούν στον εγκέφαλο,παγκρεας, οστά θυρεοειδή κ.λ.π.
Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι τεράστια όσον αφορά για το πώς φτάσαμε να αποτελεί πρόβλημα μια κλασσική διατροφή χιλιάδων ετών.Τόσο το ψωμί όσο και τα ζυμαρικά αν και έχουν μια ιστορία αρκετών χιλιάδων ετών κατάντησαν να αποτελούν ένα επικίνδυνο πρόβλημα υγείας. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι διατροφικές μας συνήθειες αλλάξανε δραστικά ,μετά την βιομηχανική επανάσταση.Οι επεμβάσεις ξεκίνησαν από τη γενετική τροποποίηση των σιτηρών , ειδικά για το σκληρό σιτάρι με τις εργασίες του D’ Amato στην Ιταλία , με την περίφημη Green Revolution , με την εκμηχάνιση της συγκομιδής και την αλλαγή της τεχνολογίας ειδικά στα ζυμαρικά αλλά και στο ψωμί.
Οι παλαιές ποικιλίες έχουν σχεδόν εξαφανιστεί , οι νέες ποικιλίες είναι αυξημένες σε πρωτεϊνικό περιεχόμενο (άρα και γλουτένη) , η μοντέρνα άλεση αφαιρεί το μεγαλύτερο μέρος των βιταμινών και των ιχνοστοιχείων , η σύγχρονη παραγωγή ψωμιού και ζυμαρικών αδρανοποιεί τα ένζυμα.
Παραφράζοντας τον πασίγνωστο αφορισμό του Ιπποκράτη πού έλεγε ότι ” Φάρμακό σας ας γίνει η τροφή σας και η τροφή σας ας γίνει φάρμακό σας ” , καταλήξαμε στο “Φαρμάκι ας γίνει η τροφή σας και η τροφή σας ας γίνει το φαρμάκι σας”
Χρ. Μπλάνας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[a] http://www.doctorauer.com/understanding-gluten-the-effects-of-grain-based-diets-part-ii-the-nitty-gritty-on-gluten/
[1] Sayer Ji. Dangers of Wheat Germ Agglutinin (WGA). www.greenmedinfo.com
[2] Helmut Niederhofer, Klaus Pittschieler. A Preliminary Investigation of ADHD Symptoms in Persons With Celiac Disease. Journal of Attention Disorders. November 2006; vol. 10, 2: pp. 200-204.